Julegleda senker seg, og juletreet er pynta. Det nermar seg den store finalen: julafta. Men før den tid er det gløgg, hovmester og sølvgutar. For ikkje å snakke om to luker til i julekalendaren. O`søte adventsstund!
Luke 3:
Georg W. F. Hegel
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 – 1831) ser på Ånda sin fenomenologi som skikkelsen si historiske, dialektiske utvikling. Der Kant søker løysinga på filosofien sine perenniale problem i a priori anskuelsesformer og forstandskategoriar, meiner Hegel at det historisk konkrete har noko å seie for svara på desse spørsmåla.
Hegel ser eit problem i Kant sin ”tingen i seg sjølv”. Det er uhaldbart at røynda er avskoren frå erkjenninga. Hegel sin utveg vert å endre på forholdet subjekt/objekt: ein må heller sjå på det gjensidige forholdet mellom subjektet og objektet. I motsetnad til hjå Kant, meiner Hegel at dei trancendentale føresetnadane for erfaring er tilgjengelige for ånda. Hegel sitt åndsomgrep er ei vidareutvikling av Kant sitt trancendentale ego, og betegnast som ein aktivitet; ei rørsle.; noko allment bevisst som er ei føresetnad for at det skal vere bevisstheitsfenomen. Ånda utfoldar seg gjennom ei historisk-dialektisk utvikling, der dei transcendentale føresetnadane for erfaring forandrar seg for kvart trinn i utviklinga, og der ånda viser seg i ulike skikkelsar på dei ulike trinna. Hegel ser på ånda som ein type allmenn rasjonalitet, som i eit samfunn utviklar seg gjennom trinn som avløyser kvarandre, som tek inn i seg tidligare former for ånd, og sameinar det med det som ligg utanfor ånda. Hegel har eit historiesyn der historia bevegar seg framover, og utviklar seg, med absolutt viten, sanning, som mål.
Dialektikken er eit vesenstrekk ved skikkelsen – den enkelte form for bevisstheit, fordi denne har som eigenskap at den kan reflektere ein gjenstand, og si bevisstheit over denne gjenstanden. Den vil så sjå om objektførestillinga den har over gjenstanden stemmer overeins med kunnskapsidealet. Når ein ser at desse ikkje stemmer overeins, og ein sjøvmotsigande struktur vert oppdaga, går skikkelsen nødvendigvis under, og ein ny oppstår, som freistar å oppheve sjølvmotsigelsen. Sjølvmotsigelsen har sin grunn i at eit kvart omgrep er avhengig av dets motseiing, og det fulle omgrepet må difor uttrykkast som ein antinomi. Frå dette veks det nye omgrepet fram, som tek i seg sjølvmotseiinga, og løyser den opp. Hegel opererar ikkje med ei korrespondansesanning; heller ser ein på i kva grad kunnskapen er lik substansen. Slik utviklast omgrepa til ein står att med absolutt viten, der ufulkommenheita i omgrepa er fjerna. Dette kallar Hegel spekulativ tenkning, eller spekulativ filosofi.
Hegel set denne logikken opp mot Kant sin logikk, som han meiner er formalistisk. Der Kant skiljer form og innhald, er spekulative filosofien er både form og innhald, i det den sameinar subjekt og predikat.
Nietzsche og Hegel: omgrepsutvikling og historieforståing.
Hegel sette sine spor utover 1800-talet, og vidare inn i 1900-talet, like mykje gjennom korleis han inspirerte som gjennom korleis ein opponerte mot han. Dette spenningsforholdet finn ein også hjå Nietzsche. Sjølv om Nietzsche er fundamentalt ueinig med Hegel på sentrale linjer, ser ein også det tydelige sporet av Hegel i Nietzsche sin filosofi.
I omgrepsdanninga til Hegel såg vi at eit kvart omgrep er avhengig av si motsetning, og at det fullstendige omgrepet best uttrykkast som ein antinomi. Her kan ein sjå likskapar i korleis Nietzsche analyserer danninga av omgrep i ulike kulturar: korleis uttrykk konstituerast i kraft av deira motsetnader. Sidan dette er ei konkret, historisk hending, kan ein tolke Hegel dit hen at dette skjer noko ulikt i ulike kulturar med ulike historieforløp. Korleis dialektikken skrid fram innad i ein kultur, vil ha denne konkrete kulturen sitt skjær over seg.
Likeeins har dei to eit syn på den interne kritikken som metode som ein del samanfallande punkt. I fortalen skriv Hegel om utviklinga av filosofisk metode; ”(...)knowledge is only actual, and can only be expounded as science, or as system; and furthermore, that a so-called basic proposition or principle of philosophy, if true, is also false, just because it is only a principle. It is, therefore, easy to refute it. The refutation consists in pointing out it’s defect; and it is defective because it is only the universal principle, it is only the beginning. If the refutation is thorough, it is derived and developed from the principle itself, not accomplished by counterassertions and random thoughts from outside” (Hegel, 1977: 24). Dette kan forståast på ein slik måte at kritikk må kome innanfrå, på prosjektet sine eigne premissar, og støtta mot prosjektet sine eigne perspektiv. I høve til vitskap seier Nietzsche ”Strengt taget findes der slet ingen ”forutsetningsløs” videnskap, (...) der må nødvendigvis altid først vere en filosof, en ”tro”, for at videnskaben derudfra kan få en retning.” (Nietzsche 1993: avh. 3.25) Slik seier begge at ein kritikk, i motsetning til hjå Kant, må ta utgangspunkt i den konkrete, aktuelle situasjonen, og det spesifikke perspektivet, utan å vise til noko utanfor dette. No kan ein riktig nok seie at Kant i sin kritikk av rasjonalismen og empirismen gjennomførte ein intern kritikk av desse retningane, og at han, gjennom ein dialektikk oppløyste dei i transcendentalfilosofien. Men i det han landar på absolutte omgrep, vil han hente inn noko utanfor perspektivet.
Men dei to vil gå høgst ulike vegar frå dette i høve til historieforståing. Hegel sin dialektiske kritikk, der ein går inn i det konkrete, viser dets negasjon, og overskrid antinomien i skapinga av eit nytt omgrep, har ein nødvendigskap i seg. Det å seie at historia er lineær, med ein stadig dialektisk progresjon gjennom ulike stadium, der neste stadiet er kvalitativt betre enn det andre, og at ein gjennom ein slik prosess går mot eit samfunn med stadig høgare grad av sanning og fridom, det strir fundamentalt mot Nietzsche si forståing. Dette er eit kristent historiesyn, og sidan Hegel har som hensikt å fundamentere filosofien i kristendomen, så er det også kanskje tiltenkt. At dette målet skulle vere sanning, og at alle kulturar, når dette målet er nådd, må forståast som like, kolliderar front mot front med Nietzsche. Dette er kristen heliosentrisme. Mennesket har ikkje noko priviligert plass i naturen – like lite fornufta. At mennesket, som naturvesen, i naturen, skal gå mot høgare grad av sanning, og at denne sanninga skal ha noko guddommelig i seg, det er eit sjølvbedrag. For Nietzsche vert dette eit reaktivt filosofisk syn. Filosofien vert i Hegel sitt system sett i historia si nødvendigskap, under nødvendigheita si lov. Den vert ein refleksjon over omgrepa si utvikling; ein gravvokterar som tolkar historia som har vore – og som alltid er på etterskot.
Dette er igjen fundert i Nietzsche si forståing av symboldanninga som eit individuelt fenomen. Hegel har vorte kritisert for å gløyme individet i sin filosofi. Han snakkar om ånda som noko kollektivt, og dialektikken som ein prosess i samfunnet. Sjølv om Nietzsche også snakkar om kollektive mekanismar for eksempel i høve til omgrepsdanning som eit samfunnsmessig fenomen, så er det individuelle og intersubjektive aspektet nok ein gong avgjerande. Når Hegel gjer fornufta allmen, og historia nødvendig; når Kant set omgrepa som evige, vert det individuelle, flytande og skapande tapt.
Nietzsche vil ikkje følgje Hegel sin dialektiske kritikk. I den interne kritikken, og i den konkrete, historiske konteksten, finn han utgangspunkt for perspektivismen. Han er oppteken av korleis omgrepa vert sett på, og det springande punktet er at når omgrep vert sett, er denne overføringa kausalt ugyldig, då omgrepssettinga er ein konkret, individuell, biologisk prosess, som ikkje responderer på noko anna enn sanseinntrykk. At dette kroppslige skulle verte forstått med bevisstheita, vert reaktivt. At Hegel sin dialektikk skulle innehalde ein overordna logikk, vert slik meiningslaust.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar