Med Nietzsche friskt i minne, vil det vere lett å finne betenkeligheiter ved dei tre omgrepa i overskrifta. Like lett vil det vere å kome med forhasta konklusjonar, noko som slett ikkje ville vore Nietzsche si ånd. Heller må vi fordre ein intern kritikk. Så la oss byrje. Kva er Immanuel Kant (1724-1804) sitt prosjekt?
Også Kant vil dogmatismen til livs; også han vil gjenrøyse trua på mennesket. I eit Europa herja av religionskrigar skal fornufta verte den felles menneskelige plattform. Gjennom å setje fornufta som basis, vil mennesket gjenvinne sin fridom og autonomi, og det vil lausrive seg frå klamme autoritetar og religiøse konfliktar. Men fornufta har sine begerensingar, og i overmot freistar den å gå utanom desse, for slik å ende i uklarleikar og sjølvmotseiingar. Ein må difor klargjere kva desse begerensingane er, og finne moglegheitsbetingelsane for fornufta.
Den tradisjonelle metafysikken har vorte dogmatisk, då den nyttar fornufta utan å klargjere føresetnadane for fornufta. Den endar opp i sjølvmotseiingar og uklarheitar; ein trekk konklusjonar frå tru til viten. I motsetjing til dette har ein empirismen, som berre aksepterar sansing som kjelde til kunnskap, men som endar i skeptisisme då ein alltid kan setje spørsmål ved gyldigheita til sansinga. Kant sitt prosjekt vert kritisismen: kritikk av fornuftsevna, for slik å avgjere moglegheitene for ein metafysikk. Då han meiner at sansinga og fornuftsevna heng saman, vil dette også kaste lys over empirismen sitt problem. Slik vil han klargjere ein metafysikk som vil danne nytt og allmenngyldig vitskaplig, moralsk og estetisk fundament for det moderne mennesket.
Kant set skilje mellom å tenke seg ein gjenstand, og å erkjenne ein gjenstand. Ein kan tenke seg det ein vil, utan støttepunkt i sansinga. Erkjenninga må kombinere tenkinga og sansinga. Sansinga er det enkelte, det som refererer umiddelbart til objektet. Omgrepet (tenkinga) refererer ikkje direkte til objektet; det er allmenne førestillingar. Erkjenninga er summen av desse (”Tenking uten innhold er tom, og anskuelse uten begrep er blind ”(Kant 2002: A51)). Dette kan sjå ut til å ha likskapar med Heraklit, som set omgrepa som målestokk for det timelige. Kant vil her meine at Heraklit og Platon her har ein dogmatisk metafysikk, fordi ein ukritisk har sett omgrepa som allmenngyldigheiter, utan å analysere omgrepa først. Kant set erkjenninga som mål (denne inneheld både anskuelsen og omgrepet), og lar gjenstandane rette seg etter denne. Ein får så delinga ”tingen for meg”, og ”tingen i seg sjølv”. Resultatet vert den trancendentale idealismen, der ein seier at ein ikkje har moglegheit til å erkjenne noko om tingen i seg sjølv; erkjenninga går på korleis tingen framstår for det transcendentale eg’et.
Ein skiljer vidare mellom a priori; erkjenningar uavhengig av erfaring, og a posteriori; erkjenningar med kjelde i erfaringa. Det er dei a priori dommane, dvs. dei a priori utsegna om at noko forheld seg på ein viss måte, som skal danne grunnlaget for metafysikken. Ved å analysere omgrepa vil ein kunne kome fram til a priori kunnskap. Eit a priori omgrep må inneha ein streng nødvendigskap og allmenngyldigheit. Slik unngår ein å, slik som det var vorte gjort tidligare i metafysikken, gå frå analyse av omgrep, til syntetiske dommar, altså dommar som seier noko a priori, utan at dette er gitt i omgrepa ein tar utgangspunkt i, frå omgrepa, utan at ein har dekning for dette. Ved klargjering av a priori omgrep og prinsipp, vil ein kunne få ein metafysikkens matematikk av syntetiske a priori dommar. Metafysikken sin beskjeftigelse endrast til at den ”ikke især beskjæftiger sig med gjenstande, men med vore begreper a priori om genstande som sådan” (Kant 2002: A12). Dette vert oppgåva for Kant sin transcendentalfilosofi.
Frå dette kartlegg Kant anskuelsesformene tid og rom, og tolv forstandskategoriar. Desse er intuitive a priori fundament for det mennesklige subjekt sin konstitusjon. På grunnlag av desse kan ein bygge sikker kunnskap ved hjelp av a priori syntetiske dommar. Frå dette utledar Kant sin kritikk av dei tre verdisfærene det sanne; erkjenning, rein fornuft, vitskap, det gode; praktisk fornuft, etikk og moral, og det skjønne; estetikk, dømmekraft og kunst.
Nietzsche om Kant.”Lat os nemlig, mine herrer filosoffer, fra nu af tage os bedre i akt for det farlige, gamle begrepsfableri, der har sat et ”rent, viljeløst, smerteløst tidløst subjekt for erkendelsen”, lad os tage os i agt for fangarmene i sådanne kontradiktoriske begreper som ”ren fornuft”, ”absolut åndelighed”, ”erkendelse i seg selv””. (Nietzsche 1993, avh. 3.12.)
Kant vil frigjere mennesket frå dogme, uklarleik, og autoritetar. Han vil gjenopprette det autonome menneske. Men i kritikken dreg han med seg det han ønskjer å kritisere. Det vert ingen reell kritikk, og han ender med å sementere det han angrip. Opplysningstida ville riktig nok ta oppgjer med den religiøse intoleransen, og med dei skakkjørte einevelda. Men å setje fornufta i høgsetet? Å gjere fornufta til det menneskelige? Kant innrømmer jo at ein ikkje kan vite noko om tingen i seg sjølv, men å tru at ein kan vete noko særlig meir om seg sjølv er å overvurdere seg sjølv; eit resultat av mennesket sin hybris mot naturen. Og med utgangspunkt i denne misforståinga set også Kant seg til å meisle ut eit sikker grunnlag, ein rein fornuft. Men han veit ikkje at allereie er første feil gjort.
Riktig nok foretar han sin kopernikanske vending, men han opprettheld todelinga; det transcendentale ego, og tinga i seg sjølv. For Nietzsche er denne todelinga ein konstruksjon, ja faktisk ein konstruksjon som står bak mange av filosofien sine, etter hans meining, unødvendige problem. Eit kvantum kraft er det same som eit kvantum drift, vilje, virken. Det er ingen ”vêren” bak ein ”gjeren”: denne ”gjeren” er alt, men den fordoblast med todelinga. Når ein lar lynet lyse, stiller ein det same opp to gonger, ein gong som årsak, og ein gong som verknad (Nietzsche 1993: avh. 1.13.).
Skal ein følgje kausalitetslova strengt, og sette likskapsteikn, kvar i nerveimpulsen finn ein då det kvite i snøen, eller forma til bordet? Her er eit klart horn i sida til Kant sine anskuingsformer. For korleis kan ein danne a priori dommar, når omgrepa ein brukar ikkje ein gong kan samanliknast mellom språka? Einskildmennesket, hvis omgrepsdanning er ein konkret og individuell biologisk prosess, kan ikkje gripe ”røynd” som noko anna enn eit subjektivt tolka teikn, ein metafor. Det er ingenting i nerveimpulsen som har omgrep om hardleik, eller form anna enn det som manifesterar seg reint subjektivt. Dette må vere grunnlaget ein legg for språket si genese.
Skal kritikken vere reell, må den ta konsekvensen av guden sin død, og snu seg mot det jordiske. Her og no, det er utgangspunktet, og det er opprinninga til fornufta, verdiane, sanninga og ideane. Ved å sjå på korleis fornuftsomgrepet har vorte danna, kan ein demaskere den ved å gå utanfor dens eiga sjølvforståing. Kant tek ikkje innover seg dette, og han spelar fallitt i høve til det han sette seg som mål om: skape eit felles utgangspunkt for tenkinga, og slik legge til rette for det frie, opplyste og autonome mennesket. Med Nietzsche kan ein jo spørje seg kva fridom det kategoriske imperativ gir til enkeltindividet. Er ikkje dette ein fredstraktat og eit uttrykk for eit flokkinstinkt. Vil det ikkje krevje omfattande sjølvdunderkasting for å etterleve eit slikt totalitært moralsk prinsipp?
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar