Etter ei aktiv helg, med tur i Noreg i eit notaskal saman med ei hand full av ivrige molekylærbiologar frå store delar av verda på laurdag, og fridykking i Øygarden på søndag, tar vi i dag att det forsømte: 4. episode av helgeseminaret i filosofi -og vitskapshistorie.
DEN VITSKAPLIGE REVOLUSJONEN - EIN GUDLAUS ORDEN?
Omgrepet ”den vitskaplige revolusjonen” er omdiskutert, og mellom anna vitskapshistorikaren Steven Shapin (1943 - ) meiner at ein ikkje med rette kan snakke om ein vitskaplig revolusjon i ordet sin eigentlige forstand. Ein kan ikkje snakke om ei felles omvelting innan dei naturvitskaplige eller naturfilosofiske miljøa. Han beskriv det som kallast den vitskaplige revolusjonen for ei rekke strøymingar som ikkje var eintydige, som ikkje førte til ei omvelting i si samtid, og som var strekt over eit langt tidsrom i dei 16. og 17. hundreåra (Shapin, 1999). Vi skal her knytte samleomgrepet ”den vitskaplige revolusjonen” til nokre brot med det aristoteliske paradigmet i arbeida til Rene Descartes og Galileo Galilei.
Galilei og det heliosentriske verdsbiletet.
I 1543 publiserast Nicloaus Copernicus (1473-1543) sin ”On the revolutions of the heavenly spheres”, der han bryt med den ptolemeiske kosmologien ved å plassere sola i sentrum for planetbanene. Dette braut ikkje berre med Aristoteliske teoriar om tinga sin orden og elementa sine naturlige plassar – det braut også med sunn fornuft, og med synet på mennesket som sentrum i universet. Copernicus sine teoriar vart seinare følgt opp av mellom andre Galileo Galilei (1564-1642). Galilei utvikla teleskop for betre å kunne studere himmellekamane, og han innførte i større grad observasjonar som støttande argument, og matematikk som gyldige forklaringsmodellar. Dette førte til ein vitskapsteoretisk disputt om eksperimentet si gyldigheit som argument. Under det aristoteliske paradigmet hadde observasjonar frå eksperiment vorte rekna som lokal og lite generell. Det å nytte eit spesielt instrument til å setje i scene situasjonen som gir observasjonen, anten det var eit teleskop eller ei vakuumpumpe, vart sett på som enda verre. Ein skapte då ein særs betinga og lokal situasjon, som var ute av harmoni med heilskapen. Det å legge større vekt på eksperimentelle observasjonar var altså ein ganske annan måte å tilegne seg kunnskap på, og ein framgangsmåte som vart sett på som både urasjonell og lite pålitelig i auga til dei som nytta den aristoteliske tenkemåten
Paul Feyerabend diskuterar forholdet mellom metode og teori i Galilei si argumentering for det heilosentriske solsystemet i sitt verk Against Method (Feyerabend, 1993). Eit av motargumenta som vart fremja mot jorda si bane ikring sola var det sokalla tårnargumentet. Om jorda er i rørsle, om ein då slepp ein gjenstand frå eit tårn, skulle denne då gå i ein boge mot jorda, og treffe bakken i ein avstand frå tårnet som er avhengig av farten til jorda. Dette skjer ikkje, og som om jorda skulle stå i ro, landar gjenstanden ved foten til tårnet. Denne måten å omtale ein observasjon på kallar Feyerabend eit naturlig tolking (natural interpretation). Den naturlige tolkinga er for Feyerabend det Francis Bacon (1561-1626) formulerer som ”mental operations which follow so closely upon the senses” (Bacon i Feyerabend, 1993), og som er så nært knytt til reaksjonen på sanseinntrykka at det er vanskelig å skilje dei. Til tårnargumentet seier Galileo at ein er einige om observasjonen, men det som må til for å nå ei sann beskriving av fenomenet er ”the senses, accompanied by reasoning” (Galilei i Feyerabend, 1993). Dei naturlige tolkingane må gjennomgå ein kritisk diskusjon – kva skjulte teoretiske føresetnader er det som ligg i måten ein tolkar observasjonen på? For Galileo vert framgansmåten å ta utgangspunkt i at om jorda går i bane kring sola, kva teoretiske føresetnader er det som gjer at den naturlige tolkinga av fallet til ein stein er uforeignelig med dette? Galileo går altså fram kontrainduktivt for å skilje teoretiske føresetnader for observasjonane.
Galilei innfører ei ny teoretisk forklaring for å gi samanheng mellom jorda si rørsle og gjenstanden sitt fall mot jorda, nemlig den relative rørsla. Dette byggjer på det at om ein for eksempel er på ein båt i fart, og skal kaste ei pil på ein blink, så treng ein ikkje å justere siktet etter farten på båten. Siktar ein midt på blinken, vil pila følgje båten si rørsle, og treffe midt på blinken. Slik vil også objektet som sleppast frå tårnet følgje jorda si rørsle, og lande ved foten på tårnet. Om ein så ser objektet bli slept frå tårnet og lande ved sokkelen på dette, vil ein ha følgjande argumentasjonsrekke, med og utan relativ rørsle (Feyerabend, 1993):
Naturlig tolking 1 (pre-Galilei): all rørsle er operativ.
- Dettande stein beviser at verda står i ro.
- Verda i rørsle føresei at gjenstand skulle ha gått i ein bue frå tårnet mot bakken.
Naturlig tolking 2 (Galilei): berre relativ rørsle er operativ.
- Dettande stein beviser at det er ingen relativ rørsle mellom startpunkt og jorda.
- Verda i rørsle føresei at det ikkje vil bli ei relativ rørsle mellom gjenstand og tårn.
Basert på kva teoretiske føresetnader ein legg til grunn vil ein altså frå same observasjon trekke to motstridande konklusjonar. Med bakgrunn i dei teoretiske føresetnadane, vert sjølve eins erfaring endra. No kan det seiast at bakgrunnen for at Galilei utfordrar den første posisjonen er med bakgrunn i Copernicus sine observasjonar om planetane si rørsle, samt hans eigne observasjonar gjort gjennom teleskopet. Dette vert då grunnlaget for Galileo sin teori om relativ rørsle. Det som gjer forholdet mellom teori og observasjon meir samansett er at Galileo i dette materialet i følgje Feyerabend ikkje hadde tilstrekkelig grunnlag til å argumentere for teorien om relativ rørsle. Galileo kunne ikkje argumentere for at teleskopet skulle vere ein garantist for betre observasjonar. Det var fleire problem med Galileo sine teleskop, og mange observasjonar viste seg å vere både tvitydige og feilaktige. Då Galileo ikkje kjende til Kepler sine arbeid på optikk kunne han heller ikkje gi noko teoretisk forklaring for at teleskopet skulle garantere eit meir sant bilete av himmellekamane. Spørsmålet vert då kvifor Galilei insisterte på å støtte Copernicus sitt verdsbilete. Eit sitat Galileo nevner frå Copernicus kan gje oss ein peikepinn (Copernicus i Feyerabend, 1993):
”For all these phenomena appear to be linked most nobly together, as by a golden chain; and each of the planets, by its position, and order, and every inequality of its motion, bears witness that the earth moves (...)”
I følgje Feyerabend er det altså med utgangspunkt i dei andre planetane sine rørsler at Copernicus og Galileo argumenterer for jorda si rørsle. Om det var for å unngå kyrkja si vreide, eller om han meinte det, så sa Copernicus sjølv at hans teori var eit matematisk eksperiment, og at han ikkje såg noko problematisk med det ptolemeiske systemet, sett i høve til hans eigne matematiske berekningar. Er det då tanken om ein planetarisk lovmessigskap; eit univers retta etter nokre enkle fysiske lover, som var motivasjonen for Copernicus og Galilei?
Neste episode: Rene Descartes og det mekaniske verdsbiletet.
- Q est
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar